9 marca obchodzimy co roku Dzień Statystyki Polskiej, ustanowiony przez Komitet Statystyki i Ekonometrii PAN. Data jest nieprzypadkowa, bowiem upamiętnia sesję Sejmu Czteroletniego 1789 roku, podczas której proklamowano spis ludności Rzeczypospolitej Obojga Narodów pod nazwą „Lustracja dymów i podanie ludności”. Był to pierwszy spis powszechny na ziemiach polskich.
W tym roku ponadto przypada jubileusz stulecia pierwszego spisu powszechnego w odrodzonej Rzeczypospolitej.
13 maja 1921 r. Sejm Ustawodawczy RP wyznaczył datę pierwszego powszechnego spisu ludności w II Rzeczypospolitej na 30 września 1921 r. Na tej podstawie Rada Ministrów przyjęła 9 czerwca 1921 roku „Rozporządzenie w sprawie przeprowadzenia powszechnego spisu ludności”. Był to unikalny dokument prawny w zakresie statystyki, ujmujący zarówno definicje podmiotów spisywanych, organizację spisu, obowiązki spisowe, tajemnicę statystyczną, jak i informacje o spisie i jego promocji.
Powszechny Spis Ludności z 1921 r.
Dziś rozpoczyna się w Warszawie i w całem państwie spis ludności – pisał z entuzjazmem „Kurjer Warszawski” w wydaniu z 29 września 1921 roku. – Zbytecznem byłoby rozwodzić się nad znaczeniem spisu; dość powiedzieć, że na przeciąg 10 lat […] wyniki jego będą jedynem pewnem źródłem poznania Polski współczesnej […], stanowić będą materiał pierwszorzędnej doniosłości. Niema takiej organizacji społecznej, zawodowej, któraby nie oczekiwała z zainteresowaniem wyników spisu.
Połączenie ziem trzech zaborów
Państwo polskie odradzało się w wyniku połączenia ziem trzech zaborów o zupełnie różnej specyfice, strukturze demograficznej i narodowościowej, dlatego szybkie przeprowadzenie spisu ludności było sprawą konieczną i podstawową dla dalszego organizowania państwa.
Spis okazał się dużym wyzwaniem dla istniejącego zaledwie od 1918 roku Głównego Urzędu Statystycznego (GUS), który był odpowiedzialny za przygotowanie merytoryczne i organizacyjne całego przedsięwzięcia. W spis było zaangażowanych około 70 tys. komisarzy spisowych, a także kadra referentów spisowych, przedstawiciele lokalnej władzy wojskowej, sołtysi, wójtowie lub ich zastępcy. Zadbano o to, by komisarzami spisowymi były osoby cieszące się poważaniem, obdarzane zaufaniem i mające w swoich środowiskach pewien autorytet.
Szeroki zakres spisu
Arkusz spisowy obejmował szeroki zakres informacji dotyczących gospodarki, zwierząt domowych, cech społeczno-zawodowych osób, m.in. zawierał pytania o płeć, datę i miejsce urodzenia, stan cywilny, narodowość, obywatelstwo, język ojczysty i wyznanie, wykształcenie, charakterystykę zawodową, sytuację mieszkaniową. Znalazł się w nim także opis gospodarstwa rolnego, miejscowości, spis budynków i opis każdej nieruchomości w różnych rodzajach miejscowości, a także – arkusze okręgowe. W spisie 1921 roku znalazło się również unikalne badanie społeczne – formularz dla sierot.
Dane uzyskane w wyniku spisu przeprowadzonego według stanu o północy 30 września na dzień 1 października 1921 r przyniosły wiedzę na temat podstawowych kwestii, takich jak liczba ludności zamieszkująca obszar Rzeczypospolitej, jej struktura wiekowa, narodowościowa i wyznaniowa.
W ramach spisu sporządzono także wykazy gminne i powiatowe.
Według danych ze spisu 1921 roku liczba ludności Polski wynosiła 25 695 000. Polacy stanowili ponad 69% ludności, Rusini 15%, Żydzi blisko 8%, Białorusini 4%, Niemcy 3%.
Trzeba jednak pamiętać, że w momencie przeprowadzania spisu terytorium Polski nie było jeszcze definitywnie ustalone. Spis nie objął Wileńszczyzny i Górnego Śląska, a po zakończeniu spisu w ramach repatriacji do Polski powróciło ok. 0,5 mln osób, nie tylko narodowości polskiej.
W oparciu m.in. o wyniki powszechnego spisu ludności 1921 roku Główny Urząd Statystyczny opublikował w 1930 roku monumentalny „Atlas Statystyczny Rzeczpospolitej Polskiej” w polsko-francuskiej wersji językowej.
Wyniki Pierwszego Powszechnego Spis Ludności zostały także opublikowane w serii Statystyka Polski w 29 tomach, z których ostatni został wydany w 1932 roku.
Wyniki Pierwszego Powszechnego Spis Ludności z 1921 r. w wersji zdigitalizowanej można przeglądać w bibliotece cyfrowej dostępnej na stronie Centralnej Biblioteki Statystycznej: https://cbs.stat.gov.pl/
