Szacuje się, że poza granicami Polski mieszka około dwudziestu milionów Polaków w tym mniej więcej milion to obywatele państw byłego Związku Radzieckiego (w tym wypadku spotyka się wyższe szacunki) – Armenii, Azerbejdżanu, Białorusi, Estonii, Gruzji, Kazachstanu, Kirgistanu, Litwy, Łotwy, Mołdawii, Rosji, Tadżykistanu, Turkmenistanu, Ukrainy i Uzbekistanu.
Polacy opuszczali kraj w różnych okresach historycznych i z różnych powodów: ekonomicznych, politycznych i edukacyjnych. Ale Polacy mieszkający na obszarach dawnych Kresów znaleźli się poza granicami kraju na skutek powojennego przesunięcia granic, natomiast ci, którzy mieszkają obecnie we wschodniej części dawnego ZSRR, to najczęściej osoby deportowane i ich potomkowie.
Polacy na Litwie
Liczba Polaków na Litwie wynosi ok. 200 tys. osób*
Litwa to państwo członkowskie UE o bardzo licznej mniejszości polskiej, dysponującej siecią szkół publicznych prowadzących nauczanie w języku polskim. Od zawarcia traktatu dwustronnego w 1994 r. mamy do czynienia z brakiem postępu, a w niektórych dziedzinach regresem, w respektowaniu przez stronę litewską praw osób należących do mniejszości polskiej, co wyraża się m.in. pogłębiającymi się dysproporcjami w finansowaniu szkolnictwa litewsko- i polskojęzycznego, wprowadzeniem niekorzystnych dla młodzieży polskich szkół zmian w odniesieniu do egzaminu maturalnego, cofnięciem prawa do używania dwujęzycznych tablic topograficznych, brakiem satysfakcjonujących działań w kwestii
prywatyzacji ziemi na terenach zwarcie zamieszkanych przez mniejszość polską, a od 2010 r. również brakiem ustawy o mniejszościach narodowych. Nie zrealizowano zawartej w traktacie dwustronnym deklaracji o przyznaniu prawa do pisowni w dokumentach nazwisk w języku ojczystym. Wymienione ograniczenia wymagają zdecydowanych, stałych działań politycznych na poziomie rządu oraz kompleksowego wspierania aktywności Polaków na Litwie, zwłaszcza w dziedzinie oświaty polskiej.
Polacy na Białorusi
Liczba Polaków na Białorusi wynosi ok. 300 tys. osób*
Białoruś to jedyne państwo europejskie pozostające poza strukturami Rady Europy, z bardzo liczną mniejszością polską. Działalność kulturalno-oświatowa mniejszości, jako oddolna inicjatywa obywatelska, jest systemowo ograniczana przez władze i napotyka na liczne utrudnienia administracyjne. Sytuacja nielicznych szkół publicznych z polskim językiem wykładowym pogarsza się. Poważnym wyzwaniem jest również fakt, że demokratycznie wybrane władze największej organizacji polskiej nie są urzędowo uznawane. Białoruś sprzeciwia się realizacji na jej terytorium ustawy o Karcie Polaka. Powyższe problemy wymagają stałych działań politycznych na poziomie rządu oraz kompleksowego wspierania Polaków na Białorusi.
Polacy na Ukrainie
Na Ukrainie wg ostatniego spisu mieszka 144 tys. osób polskiej narodowości*
Ukraina to kraj zamieszkały przez znaczą mniejszość polską. Prawa Polaków i osób polskiego pochodzenia są generalnie przestrzegane. Na Ukrainie istnieje duże zainteresowanie nauką języka polskiego. Warunki społeczno-ekonomiczne Polaków, tak jak całego społeczeństwa ukraińskiego, są trudne. Osoby polskiego pochodzenia mogą być dotknięte skutkami konfliktu militarnego, który utrudnia także działalność polskich placówek dyplomatyczno-konsularnych oraz organizacji pozarządowych realizujących programy polonijne. Istnieje potrzeba znaczącego wsparcia szkół z nauczaniem języka polskiego i w języku polskim w systemie oświaty Ukrainy, szkół organizacji Polaków oraz prowadzonych przez inne podmioty, także poprzez kierowanie nauczycieli z Polski.
Polacy w Rosji i krajach azjatyckich b. ZSRR
W Kazachstanie mieszka 34 tys. Polaków, natomiast w Rosji – 47 tys.*
Rosja oraz kraje Kaukazu i Azji Centralnej to państwa przechodzące proces transformacji ustrojowej, w których zamieszkują znaczące środowiska polskie. W niektórych krajach ma miejsce dyskryminacyjne traktowanie grup narodowych i/lub ograniczanie swobody działania organizacji społecznych, w tym polonijnych.
*dane szacunkowe, częściowo wg spisów powszechnych w danym kraju więc mogą być znacznie zaniżone
