Wielkość szarej strefy w 2018 roku szacuje się na nieco ponad 280 mld PLN, ale jej odsetek w relacji do PKB w ostatnich 3 latach zmniejszył się z poziomu 16,7 proc. PKB do 14,1 proc. – wynika z raportu Polskiego Instytutu Ekonomicznego.
Czym jest szara strefa?
Pod pojęciem szarej strefy rozumie się podejmowanie aktywności poza oficjalnym obiegiem gospodarczym – całościowe lub częściowe ukrywanie osiągniętych korzyści majątkowych przed organami administracji państwa. Aktywności podejmowane w ramach szarej strefy dzielą się na legalne i zakazane przez prawo. Wśród legalnych, ukrywanych przed fiskusem, można rozróżnić: działalność nieformalną (praca nierejestrowana) oraz działalność ukrytą (sprzedaż bez faktury). Aktywności nielegalne, zaliczane do szarej strefy, to np.: działalność sutenerska, produkcja i handel narkotykami, przemyt papierosów (GUS, 2018b).
Wielkość szarej strefy. Główny Urząd Statystyczny (GUS), zgodnie z zaleceniami Europejskiego Systemu Rachunków Narodowych i Regionalnych (ESA 2010), w corocznych rachunkach narodowych dokonuje szacunku udziału szarej strefy w wartości wygenerowanego PKB. Zjawisko szarej strefy z natury rzeczy wymyka się rejestrom administracyjnym, co oznacza, że przy próbie jego szacowania konieczne staje się przyjęcie pewnych założeń oraz wybranie metod modelowania. Stąd też mogą występować różnice w szacunkach dokonywanych przez różne organizacje lub instytucje (wykres 1). Do oszacowania, w jakim stopniu redukcja szarej strefy w Polsce wpływa na wielkość dochodów SFP wykorzystano obliczenia UNGC, które lokują się między dwoma skrajnymi szacunkami – GUS i A.T. Kearney. Wielkość szarej strefy w relacji do PKB zaczęła nieznacznie spadać po 2013 r.; przyspieszenie tego trendu nastąpiło w 2015 r.
Wielkość szarej strefy w Polsce jako proc. PKB w latach 2010-2018
Struktura szarej strefy.
W rachunkach narodowych szara strefa przedstawiana jest jako suma trzech rodzajów działalności – ukrytej (sprzedaż bez faktury), nieformalnej (praca nierejestrowana) oraz nielegalnej. W kalkulacjach wpływu redukcji szarej strefy na dochody SFP konieczne było wyłączenie działalności nielegalnej, czyli tej części nieobserwowanej gospodarki, która nie przyniosłaby żadnych dochodów do budżetu, ponieważ jest ona niezgodna z prawem.
Działalność nieformalna (praca nierejestrowana).
W publikacjach GUS o pracy nierejestrowanej w Polsce, oprócz danych o łącznej liczbie osób pracujących, zawarte są informacje o tym, dla ilu spośród wszystkich osób pracujących „na czarno” praca w szarej strefie była głównym zajęciem, a ilu z nich tylko „dorabiało” poza oficjalnym obiegiem gospodarczym (GUS, 2016; 2018a). Raporty zawierają także informacje o rozkładzie częstości dni przepracowanych. Dane te wykorzystano do przeliczenia pracy „dorywczej” na etaty zakładając, że osoby, o których mowa nie przepracowały w roku więcej niż 90 dni. Średnia liczba dni przepracowanych przez osoby pracujące dorywczo w szarej strefie wyniosła 16 dni. W przypadku osób, dla których praca „na czarno” była głównym źródłem dochodu założono, że przepracowały one 250 dni w roku, co odpowiada liczbie dni roboczych w roku. Oprócz przeliczenia liczby dni przepracowanych w szarej strefie na etaty, do oszacowania utraconych należności SFP z tytułu nieopodatkowanego zatrudnienia niezbędna jest informacja o wysokości zarobków. GUS gromadzi takie dane – są one pozyskiwane na podstawie opinii, czyli nie pochodzą z rejestrów administracyjnych. Ponad połowa respondentów odmawia odpowiedzi na pytanie o wielkość przychodów z pracy „na czarno”. Należy się zatem spodziewać, że zadeklarowane wynagrodzenia uzyskane w szarej strefie są zaniżone. Ze względu na to wskazane było użycie własnej metody kalkulacji. W tym celu wykorzystano oszacowaną nominalną wielkość działalności nieformalnej, której średnia za lata 2013-2018 wyniosła 48,3 mld PLN. Wynikiem ilorazu łącznych zarobków w szarej strefie i liczby etatów było oszacowanie przeciętnego wynagrodzenia w szarej strefie. Następnie, na podstawie oszacowanego przeciętnego wynagrodzenia, obliczono wielkość składek, które powinny zostać zapłacone przez pracodawcę i pracownika –emerytalnej, rentowej, chorobowej, zdrowotnej. Brak informacji o dokładnych dochodach pracujących w szarej strefie uniemożliwił precyzyjne oszacowanie liczby osób, które zarobiły na tyle niewiele, by mogła objąć ich kwota wolna od podatku, oraz tych, którzy powinni odprowadzić podatek zgodnie z pierwszym i drugim progiem podatkowym. Dlatego wykorzystano efektywną stopę podatkową dla podatku dochodowego (PIT). Innym zagadnieniem, które może mieć wpływ na wysokość dodatkowych wpływów SFP, jest sytuacja, w której pracujący otrzymują minimalne wynagrodzenie, a pozostałą część dochodu uzyskują „pod stołem”. Aspekt ten jednak nie został osobno ujęty w kalkulacjach, ze względu na brak szczegółowych danych.
Wielkość szarej strefy ze względu na jej strukturę, 2013-2018 (mld PLN)
Działalność ukryta (sprzedaż bez faktury).
Oszacowanie wpływu redukcji działalności ukrytej na dochody SFP wymaga ustalenia, na jakich zasadach rozliczają się przedsiębiorstwa w Polsce. Innymi słowy, jaka część spośród wszystkich przedsiębiorstw rozlicza się według podatku dochodowego (PIT), a jaka według podatku od osób prawnych (CIT). W tym celu wykorzystano procentowy udział tych podatków w PKB, by utworzyć wskaźnik relacji PIT do CIT w latach 2013-2018. Dane za 2018 r. uzupełniono wykorzystując średnią dynamikę tego wskaźnika za ostatnie 5 lat. Następnie, ze względu na brak danych szczegółowych o przedsiębiorstwach działających w szarej strefie, uwzględniono efektywne stawki podatkowe dla VAT, CIT (Ministerstwo Finansów, 2018b) oraz PIT (Ministerstwo Finansów, 2018a). Iloczyn nominalnego udziału działalności ukrytej w PKB oraz efektywnych stawek podatkowych, odpowiadających rozkładowi przedsiębiorstw działających w szarej strefie ze względu na charakter prawny, pozwolił oszacować potencjalne wpływy SFP z tytułu ograniczenia działalności ukrytej według trzech scenariuszy.
