Stan wojenny w Polsce (1981-1983) – statystyka ofiar i represji

W nocy z 12 na 13 grudnia 1981 r. rozplakatowano w całym kraju wydrukowane wcześniej w ZSRR obwieszczenie o wprowadzeniu stanu wojennego, uchwalone przez Radę Państwa na posiedzeniu tejże nocy. Zakazano jakichkolwiek zgromadzeń, manifestacji i strajków, wprowadzono godzinę milicyjną od 22 do 6 rano oraz zakaz przemieszczania się po kraju, a także cenzurę przesyłek pocztowych i rozmów telefonicznych. Prewencyjne zatrzymanie działaczy Solidarności było jedną z najważniejszych części scenariusza stanu wojennego.

Internowani w stanie wojennym

Do najbardziej charakterystycznych cech stanu wojennego należało internowanie obywateli na zasadzie swobodnej decyzji władz, a także aresztowanie i skazywanie osób, które naruszyły wprowadzone 13 grudnia 1981 r. drakońskie prawa. Liczba internowanych ulegała zmianie od chwili wprowadzenia stanu wojennego do jego zawieszenia, które nastąpiło w grudniu 1982 r., kiedy możliwość internowania przestała istnieć. Nadal jednak obowiązywały surowe paragrafy wymierzone przeciw wolnościom obywatelskim, które — po zniesieniu stanu wojennego — przeniesiono do kodeksu karnego.

Krytycznej nocy grudniowej – zgodnie z wcześniejszymi instrukcjami – ekipy milicyjno-esbeckie ruszyły wyposażone w łomy do wyważania drzwi, by wedle list dokonać zatrzymań.

Internowano ok. 7200 osób, najwięcej w regionie gdańskim

Według sporządzonego w maju 1982 r. sprawozdania z działalności Sztabu MSW „Lato ’80”, który koordynował wprowadzanie stanu wojennego, w nocy z 12/13 grudnia 1981 internowano 3172 osoby, do końca grudnia dalszych 2620, w styczniu 1982 r. kolejnych 588, łącznie zatem 6320 osób, ale internowań dokonywano też w następnych miesiącach — w lutym 289 osób, w marcu 295, w kwietniu 233.

Liczba internowanych stale się zmieniała, ale szacuje się, że od 13 grudnia 1981 r. do 30 kwietnia 1982 internowano łącznie 7198 osób.

Zestawienie datowane 5 stycznia 1982 r. ukazuje geografię internowań. Zestawieniem objęto internowane 2653 osoby. Najwięcej osób w województwach: gdańskim — 257, wrocławskim — 197, katowickim — 191, kieleckim — 179, warszawskim — 108, toruńskim — 80, bielskim —79.

Relatywnie mniej internowano w wielkich i aktywnych regionach Solidarności, tj. w województwach: szczecińskim — 63, krakowskim — 40, łódzkim — 61, poznańskim — 81, lubelskim — 41, bydgoskim — 35.

W świetle tych danych może zaskakiwać liczba internowanych w małych i niezbyt aktywnych ośrodkach: województwach: elbląskim — 76, gorzowskim — 37, krośnieńskim — 41, leszczyńskim — 30, nowosądeckim — 47, opolskim – 42, płockim — 37, radomskim — 46, rzeszowskim — 51, skierniewickim – 36, tarnobrzeskim — 70, wałbrzyskim –77, zamojskim — 448.

Proporcje te wskazują, że typowanie do internowania odbywało się na szczeblu wojewódzkim, przy czym w niektórych regionach oszczędniej planowano ten środek pozbawienia wolności, w innych zamierzano nim objąć jak największą liczbę działaczy Solidarności.

Statystyczny internowany

Wedle zestawienia sporządzonego na dzień 22 marca 1982 r., wśród 3334 wówczas przebywających w ośrodkach internowania dominowali mężczyźni (3116), robotnicy (1187) i inteligenci (1003); studentów było 186, rolników 85. Około trzech czwartych określano jako członków Solidarności.

Rozmowy z SB – pozyskani do współpracy

SB, dysponując narzędziem zastraszania, jakim była groźba internowania, przeprowadziła ponadto 26 291 rozmów ostrzegawczych z innymi osobami, pozostającymi na wolności. Połowę takich rozmów przeprowadzono w grudniu 1981 r. W ich wyniku pozyskano do współpracy 5719 osób. Klauzula „pozyskany do współpracy” oznaczała, że taka osoba zgodziła się podpisać zobowiązanie, względnie poprzestano na zgodzie ustnej, po czym danego człowieka zarejestrowano jako osobowe źródło informacji.

Nie znaczy to jednak, że współpraca została realnie podjęta i była potem kontynuowana.

Aresztowani i skazani

Jeszcze trudniejszy do syntetycznego ogarnięcia jest problem aresztowanych, procesów, wyroków, warunków odbywania kary. Jak podaje prof. Paczkowski, do 22 grudnia 1981 r. aresztowano 491 osób. W ciągu następnych miesięcy obowiązywania stanu wojennego, do połowy października 1982 r. za czyny polityczne aresztowano 11 100 osób, a skazano około 5100 (w sądach wojskowych 1396, w powszechnych 3739).

Inne represje

W okresie stanu wojennego stosowano również inne represje, mniej spektakularne, ale dotkliwe. Do 1 listopada 1982 r. kolegia do spraw wykroczeń ukarały w trybie przyspieszonym ponad 176 tys. osób – prawie 80 proc. z nich za naruszenie godziny milicyjnej, 11 proc. za nieposiadanie przy sobie dowodu osobistego. Od maja do listopada 1982 r. za udział w demonstracjach ulicznych kolegia skazały ponad 6 tys. osób.

Kolejną, w konsekwencjach nawet bardziej bolesną represją były weryfikacje, przeprowadzane wśród dziennikarzy i sędziów a także w zakładach pracy.

Ofiary stanu wojennego – niemal 100 śmierci w „niewyjaśnionych okolicznościach”

Ofiarami stanu wojennego nazywamy osoby, które poniosły śmierć na skutek brutalności funkcjonariuszy organów bezpieczeństwa, a nie wyłącznie wyniku celowych działań operacyjnych SB. Tak rozumiane pojęcie „ofiary stanu wojennego” jest przyjęte wśród historyków badających stan wojenny i odwołuje się do sprawozdań Komitetu Helsińskiego.

Po przełomie politycznym 1989 roku zadanie zbadania spraw ofiar przypadło Komisji Nadzwyczajnej ds. Działalności Ministerstwa Spraw Wewnętrznych w latach 1981–1988, którą kierował poseł Jan Rokita.

Komisja ta nie otrzymała specjalnych uprawnień śledczych ani dostępu do archiwów MSW. Mogła jedynie analizować akta śledztw prokuratorskich. Po przejrzeniu tych śledztw komisja ustaliła, że na skutek działalności funkcjonariuszy resortu w latach osiemdziesiątych zginęło około stu osób. Część spraw została jednak przez Komisję odrzucona, gdyż nie było wystarczającego materiału dowodowego, aby zaliczyć zmarłych w „niewyjaśnionych okolicznościach” do tak zwanej listy Komisji Rokity.

Prawdopodobnie nigdy nie uda się precyzyjnie ustalić liczby rzeczywistych ofiar stanu wojennego. 

Źródła:

ANDRZEJ FRISZKE Instytut Studiów Politycznych PAN, Warszawa, INTERNOWANI, ARESZTOWANI, SKAZANI. POZBAWIENI WOLNOŚCI W OKRESIE STANU WOJENNEGO 1981–1983/1984

ANDRZEJ FRISZKE STAN WOJENNY – STATYSTYKA REPRESJI

ODDZIAŁ INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ W POZNANIU