Pojawiające się na obszarze Polski zjawiska ekstremalne są trwale związane z klimatem kraju – potężne nawałnice, huragany czy podtopienia pojawiały się w przeszłości, powodując dotkliwe szkody.
Publikacje o skutkach zjawisk ekstremalnych występujących w ubiegłym stuleciu najczęściej dotyczą powodzi. Pierwsze wzmianki o katastrofalnych wylewach rzek na terenach Polski spotkać można w zapiskach i kronikach historycznych, dokładniejsze informacje istnieją od początków XVIII wieku, kiedy rozpoczęto pierwsze instrumentalne pomiary stanów wód.
Analiza dokumentów historycznych wykazała, że tego typu zjawiska, w większej skali, dotykają Polskę cyklicznie i występują co kilka lub kilkanaście lat.
W ostatnich latach nasiliła się częstość występowania susz
Na przestrzeni lat 2010-2019 susze miały miejsce dwukrotnie częściej niż w ubiegłych dekadach. Susze o dużej intensywności i obejmujące swym zasięgiem większą część kraju wystąpiły w latach: 2011, 2015, 2018, 2019 (statystycznie co 2,5 roku). Dla porównania, we wcześniejszych dekadach (1989-2009) zdarzenia suszy o dużej intensywności i zasięgu notowano dwukrotnie rzadziej, raz na 5 lat (lata: 1989, 1992, 2000, 2003).
Liczba ofiar śmiertelnych z powodu zjawisk ekstremalnych w Polsce w latach 2001-2019
Trąby powietrzne to zjawisko, które wymaga monitoringu
Wyrządzają one wyjątkowo dotkliwe szkody, najczęściej materialne, ale niestety zdarzają się również ofiary śmiertelne. Szkody dotyczą głównie skali lokalnej, niemniej sumaryczna wartość strat spowodowanych przez trąby powietrzne jest znacząca. W tym kontekście nabierają uwagi zagrożenia będące następstwem wystąpienia silnego wiatru. Tego typu zagrożenia, w latach 2010-2019, stały się jedną z najczęstszych przyczyn interwencji Państwowej Straży Pożarnej (PSP) (54%). Intensywne opady deszczu przyczyniły się do około 30% interwencji PSP. Opady deszczu w powiązaniu z silnym wiatrem prowadziły do wezbrań wód, podtopień, które w statystykach uwzględniono jako przyczyny 10% interwencji (przybór wód).
Interwencje straży
Największa liczba interwencji PSP spowodowanych silnym wiatrem dotyczyła województwa śląskiego i mazowieckiego, natomiast intensywne opady deszczu były
główną przyczyną interwencji w południowej części kraju, czyli województwie małopolskim, podkarpackim oraz śląskim. Z uwagi na brak krajowej bazy danych zawierającej informacje o skutkach zjawisk ekstremalnych, dane dotyczące strat finansowych zostały zebrane od kilkudziesięciu instytucji administracji centralnej i samorządowej. Szczegółowe informacje dotyczące kosztów zjawisk ekstremalnych gromadzone są przez Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy cyklicznie od 2011 roku i obejmują lata 2001–2019. Przeprowadzone analizy wykazały, że z powodu zjawisk ekstremalnych Polska traci rocznie średnio 6 mld zł, a w sumie, w ciągu niespełna dwóch dekad ekstremalne zjawiska pogodowe spowodowały około 115 mld zł strat bezpośrednich.
Straty spowodowane zjawiskami ekstremalnymi w Polsce w latach 2001–2019 (ceny stałe 2020)
Straty spowodowane zjawiskami ekstremalnymi występują rokrocznie
Z przeprowadzonych badań wynika, że w Polsce straty spowodowane zjawiskami ekstremalnymi występują rokrocznie. W poprzedniej dekadzie Polska musiała zmierzyć się ze skutkami nadmiaru wody, natomiast obecnie problemem stają się straty spowodowane deficytem wody. O ile przed rokiem 2010 najczęściej dochodziło do uszkodzeń infrastruktury z powodu powodzi, o tyle aktualnie koszty zjawisk najbardziej odczuwa rolnictwo.
Problem pojawiających się strat finansowych dotyczy również obszarów zurbanizowanych, w przypadku których dochodzi do podtopień m.in. z powodu coraz bardziej intensywnych nawalnych opadów i wzrostu udziału powierzchni utwardzonych. W okresie objętym analizą dotkliwe skutki finansowe spowodowały powodzie
w roku 2001 oraz 2010, a także niekorzystne zjawiska atmosferyczne (podtopienia i powodzie, ujemne skutki przezimowania, susze, przymrozki wiosenne itp.), które dotknęły sektor rolny w roku 2006, 2015, 2018 i 2019 roku.
Wartości strat powodziowych, które oszacowano po powodzi w 2001 oraz 2010 roku przeliczono na ceny stałe z 2020 roku. W analizie uwzględniono również powódź, która wystąpiła w 1997 roku. W przypadku Polski klęską żywiołową powodującą najwyższe straty była powódź, która wystąpiła w 1997 roku.
Ponadprzeciętne straty występują szczególnie w latach, kiedy zjawiska ekstremalne dotykają sektor rolniczy.
W 2006 roku rolnictwo dotknął problem istotnej utraty plonów. Przyczyną szkód było wystąpienie szeregu niekorzystnych zjawisk atmosferycznych: silnych mrozów,
deszczy nawalnych oraz suszy. Oszacowane straty w rolnictwie osiągnęły kilkakrotnie wyższy poziom niż straty spowodowane powodzią w 2001 roku. Skutki dotkliwej suszy odnotowano również w 2015 roku. Z jej powodu szczególnie ucierpiała centralna i wschodnia część Polski. Województwami najbardziej poszkodowanymi w wyniku tego zjawiska były województwa mazowieckie i wielkopolskie, gdzie oszacowano straty w wysokości ponad 1 mld zł. Wymierne straty w rolnictwie wiążą się z konsekwencjami dla powiązanych z nim branż (takich jak przetwórstwo, czy handel), dlatego rzeczywiste koszty suszy są znacznie wyższe. Ze zgromadzonych danych wynika, że ponad 70% strat odnotowanych w rolnictwie w okresie 2017–2019 stanowiły straty spowodowane suszą. Warto zaznaczyć, że jeżeli jednak weźmiemy pod uwagę powierzchnię zniszczeń, to najwyższe koszty powodują przymrozki wiosenne, szczególnie w gospodarstwach sadowniczych (8,8 tys. zł/ha).
Skutki pośrednie
Przedstawione szacunki dotyczą jedynie strat bezpośrednich. Negatywne efekty związane ze skutkami zjawisk rozprzestrzeniają się jednak poprzez powiązania handlowe i finansowe. Kompletne oszacowanie skutków zjawisk jest bardzo trudne, gdyż do analiz powinny zostać włączone również koszty trudne do wyceny tj. koszt przerwania ciągłości działania przedsiębiorstw czy też koszty utraconych możliwości. W praktyce często brakuje dokładnych szacunków strat pośrednich i podejmowane są próby ich oszacowania za przy wykorzystaniu narzutu na szkody bezpośrednie. Polskie źródła wskazują, że straty pośrednie stanowią 60% strat bezpośrednich. Przyjmując to założenie, można oszacować, że straty całkowite spowodowane naturalnymi zjawiskami ekstremalnymi wyniosły w latach 2001–2019 ponad 180 mld zł.
Straty pośrednie i bezpośrednie spowodowane występowaniem zjawisk ekstremalnych wpływają na gospodarkę kraju. Skutki makroekonomiczne najczęściej badane są w odniesieniu do najważniejszych wskaźników gospodarczych kraju. W wielu przypadkach wymiary szkód są przybliżane poprzez rejestrację kosztów w procentach PKB.
Procentowy udział strat w rolnictwie w Polsce w latach 2017 – 2019 według województw
Analizy przestrzenne wskazują, że województwami, w których odnotowano najwyższy odsetek strat rolniczych, są województwa: mazowieckie oraz kujawsko-pomorskie.
Procentowy udział strat w infrastrukturze w Polsce w latach 2001–2019 według województw
Natomiast biorąc pod uwagę straty w infrastrukturze, najwyższe straty oszacowano w województwie małopolskim, dolnośląskim, podkarpackim i świętokrzyskim.
Atlas skutków zjawisk ekstremalnych w Polsce powstał w ramach projektu realizowanego przez Instytut Ochrony Środowiska-Państwowy Instytut Badawczy w Warszawie pn. „Baza wiedzy o zmianach klimatu i adaptacji do ich skutków oraz kanałów jej upowszechniania w kontekście zwiększenia odporności gospodarki, środowiska i społeczeństwa na zmiany klimatu oraz przeciwdziałania i minimalizowania skutków nadzwyczajnych zagrożeń”, współfinansowanego ze środków pochodzących z Unii Europejskiej z Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko.
